آیات آفاقی و انفسی

در تقسیمی دیگر، آیات الهی به دو گروه آفاقی و انفسی قسمت می ‏شوند: (سَنُریهِم ءایتِنا فِی‏الاءفاقِ وفی اَنفُسِهِم) (فصلت 53) ؛ (وفِی الاَرضِ ءایتٌ لِلموقِنین  وفی اَنفُسِکُم اَفَلا تُبصِرون). این اصطلاح را دوگونه می ‏توان معنا کرد:

یکم. انسان و بیرون وی مبنای تقسیم قرار گیرد و دو اصطلاح «آیات آفاقی» و «آیات انفسی» تعبیری دیگر از «آیات بیرونی» و «آیات درونی» انسان باشد. بر این اساس آیاتی که بیرون از وجود انسان‏ اند (آسمان، زمین، ماه، خورشید، دریاها، حیوانات، جمادات، حتی مجرداتی مانند عقل، روح، فرشتگان و... ) آیات آفاقی‏اند؛ اما آیاتی که درون وجود اویند (روح و قوای آن، جسم و اعضا و قوای آن و خلاصه همه ویژگی‏های ظاهری و باطنی او) آیات انفسی ‏اند.

بدین ترتیب مطالعه در جزئیات و ظرایف هر یک از اعضا و جوارح ظاهری (دست، پا، چشم، گوش، زبان و... ) و غیرظاهری (قلب، گوارش و... ) و همچنین مطالعه در نفس، روح و شئون مختلفشان مطالعه در آیات انفسی است.

دوم. مبنای تقسیم، ظرفِ دیدن و ابزارِ آن باشد (نه درون و بیرون انسان)؛ یعنی آنچه در آفاق است و با چشم مسلّح یا غیرمسلّح مشاهده می‏شود (آسمان، زمین، دریاها، کوه‏ها، دست، پا، چشم، قلب و... ) آیات آفاقی‏ اند؛ اما آنچه در نفس آدمی است و با بصیرت مشاهده می ‏شود (نه با بصر) آیات انفسی‏ اند و چون معیارِ تقسیمْ ابزارِ اِدراک است، آیات آفاقی و انفسی بیان دیگری از آیات بصری و آیات بصیرتی باشد.

بدین ترتیب، فرشتگان و سایر مجرداتی که همانند روح آدمی و قوا و شئون آن که تنها با بصیرت و شهود درونی فکری قابل ادراک‏اند، جزو آیات انفسی به شمار می‏آیند.

بی‏ تردید، تعبیرهایی نظیر دو آیه سابق الذکر بیانگر فراوانی آیات عظمت الهی و سفارش انسان به مشاهده، مطالعه و تأمل در این آیات است؛ با این تفاوت که براساس تعریف نخست به آدمی گفته می‏شود که اگر در خود ـ یعنی در اعضا و جوارح جسم یا روح و شئون و قوای گوناگون آن ـ بنگری، آیات عظمت الهی را به آسانی می‏بینی، چنان‏که اگر در بیرون خود ـ یعنی در عالم مجردات و در عالم مادیات ـ تأمل کنی، باز هم آیات او را مشاهده می‏کنی، در حالی که در تعریف دوم به وی گفته می‏شود که بصر بازکنی یا بصیرت، در آفاق بنگری یا در انفس، آیات عظمت خدا را خواهی دید.

[ادب فنای مقربان جلد6 -  صفحه 435]