چیستی استبداد در دیدگاه کواکبی
چیستی استبداد در دیدگاه کواکبی[1]
از نظر کواکبی[2]، «استبداد صفت حکمرانی است مطلق العنان که در امورات رعیت چنان‌که خود خواهد تصرف نماید، بدون ترس و بیم از حساب و عقابی محقق».
او منشأ استبداد را عدم التزام حکمران به معیارهای شریعت، قانون و یا ارادة ملت می‌داند؛ چه این حکمرانی فردی باشد، چه موروثی، یا از راه غلبه یا انتخاب و چه جمعی باشد و چه مشروطه. هرگاه حکمرانان به قانون گردن نگذارند و قانونگذاران خود را در برابر ملت مسئول ندانند و ملت با نظارت و پرسشگری و حسابگری آشنا نباشد، استبداد حاکم خواهد بود. جان کلام آنکه:
«سلطنت از هر قسمی که باشد از وصف استبداد خارج نشود تا در تحت مراقبت شدید و محاسبة بیمسامحه نباشد».
در نگاه کواکبی، حتی اگر حکومتی عادل مورد پرسش و مؤاخذۀ ملت قرار نگیرد و مردم با غفلت و سستی خود، حکومت پاسخگو را به حال خود رها کنند، چنین حکومتی «با شتاب جامة استبداد در پوشد» و با گذشت زمان، آنگاه که چنین حکومتی از دو نیروی ترسناک «نادانی ملت» و «سپاه منظم» برخوردار باشد، از شر آن خلاصی نخواهند یافت.
حکمران مستبد، ارادة فردی و «باید‌ها» و «نبایدها»ی شخصی خود را بر ملت تحمیل می‌کند و چون هراس دارد از اینکه مردم آزادانه سخن بگویند و آزادانه حقوق خویش را مطالبه کنند، سکوت و خفقان را بر جامعه تحمیل می‌نماید. سخن کواکبی در این مورد، صریح و گویاست، آنجا که می‌نویسد:
«حکمران مستبد در امورات مردم به ارادة خویش حکومت نماید، نه به اراده ایشان، و با هوای نفسِ خود حکم کند در میان ایشان، نه به قانون شریعت؛ و چون خود، آگاهی دارد که غاصب و متعدی می‌باشد، لاجرم پاشنة پای خویش بر دهان میلیون‌ها نفوس گذارد که دهان ایشان بسته ماند و سخن گفتن از روی حق یا مطالبة حق نتوانند».
[1] منبع: مقاله «استبدادشناسی و دمکراسی‌خواهی در اندیشه‌های عبدالرحمن کواکبی»؛ دکتر علی سید محمودی ؛ اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1390، جلد دهم؛
[2] عبدالرحمن کَواکبی (زاده ۱۲۶۶ قمری در حلب، سوریه) در جهان عرب به عنوان یک انقلابی بزرگ و آزادی‌خواه شناخته می‌شود و از اندیشمندان ضد استبداد بود که با سلطه عثمانیان بر سوریه مبارزه می‌کرد.
