اصطلاح عقل نظری و عقل عملی در بیان آیت الله جوادی آملی

عقل بر دو قسم است؛ عقل نظری و عملی. عقل نظری، هست و نیست‏ها و باید و نبایدها را درک می‏کند. به بیان دیگر، عقل نظری، هم مسائل حکمت نظری را درک می‏کند و هم مسائل حکمت عملی را.

توضیح آن‏که ادراکات انسان به دو دسته تقسیم می‏شود:

1. ادراکاتی که متعلق آن، حقایق و هست و نیست‏ها است؛ نظیر الهیات، ریاضیات، طبیعیات، منطقیات و مانند آن؛ که این‏گونه از علوم را حکمت نظری می‏نامند.

2. ادراکاتی که متعلق آن، باید و نبایدهاست؛ نظیر فقه، حقوق، اخلاق و مانند آن؛ که این‏گونه از علوم را حکمت عملی می‏نامند. عقل نظری، هم هست و نیست‏ها را درک می‏کند و هم باید و نبایدها را؛ زیرا کار عقل نظری درک است.

عقل عملی، کارش درک نیست، بلکه او قوه محرّکه است که کارش عزم و اراده و تصمیم، محبت، اخلاص، ایمان و مانند آن است. به دیگر سخن، بخش عمل به عقل عملی وابسته است. عقل عملی در سخن امام صادق (علیه‏السلام) این‏گونه تعریف شده است: «العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»[1]؛ عقل، آن است که با آن، عبادت خدا و کسب بهشت شود.

کار عقل نظری درک است؛ زیرا عقل، هم در بُعد نظر و هم در بُعد عمل، مجرد است و هر موجود مجرد، کارش نیز مجرد است و کار مجرد، عین درک و شهود است؛ گرچه در انتزاع مفهومی، علم و فهم از بخش ادراک نشأت می‏گیرد، نه از بخش عمل.[دین‌شناسی -  صفحه 133]