آیات آفاقی و انفسی

در تقسیمی دیگر، آیات الهی به دو گروه آفاقی و انفسی قسمت می ‏شوند: (سَنُریهِم ءایتِنا فِی‏الاءفاقِ وفی اَنفُسِهِم) (فصلت 53) ؛ (وفِی الاَرضِ ءایتٌ لِلموقِنین  وفی اَنفُسِکُم اَفَلا تُبصِرون). این اصطلاح را دوگونه می ‏توان معنا کرد:

یکم. انسان و بیرون وی مبنای تقسیم قرار گیرد و دو اصطلاح «آیات آفاقی» و «آیات انفسی» تعبیری دیگر از «آیات بیرونی» و «آیات درونی» انسان باشد. بر این اساس آیاتی که بیرون از وجود انسان‏ اند (آسمان، زمین، ماه، خورشید، دریاها، حیوانات، جمادات، حتی مجرداتی مانند عقل، روح، فرشتگان و... ) آیات آفاقی‏اند؛ اما آیاتی که درون وجود اویند (روح و قوای آن، جسم و اعضا و قوای آن و خلاصه همه ویژگی‏های ظاهری و باطنی او) آیات انفسی ‏اند.

بدین ترتیب مطالعه در جزئیات و ظرایف هر یک از اعضا و جوارح ظاهری (دست، پا، چشم، گوش، زبان و... ) و غیرظاهری (قلب، گوارش و... ) و همچنین مطالعه در نفس، روح و شئون مختلفشان مطالعه در آیات انفسی است.

تفاوت حیات با علم و قدرت الهی

منبع:

عبدالله جوادی آملی ، تفسیر تسنیم ، ج 12 ، ص 108.

حیات، چیزی است که عامل ادراک و فعل باشد و موجودی که اندیشه و فعل ندارد زنده نیست یا اگر اهل ادراک و کار هست ولی کار وی از ادراک او مدد نمی‏گیرد و ادراک او رهبری کار وی را برعهده ندارد، اثبات حیات او مشکل است. حیات به لحاظ تحلیل مفهومی، حقیقت خاصی است که هماهنگ کننده ادراک و کار است؛ یعنی موجود زنده می‏اندیشد و براساس اندیشه کار می‏کند، از این‏رو حیات، غیر از علمِ به تنهایی و قدرتِ به تنهایی و غیر از مجموع علم و قدرت است.

فریب های شیطانی

شیطان در اوائل امر، برای فریفتن و به دام انداختن، با زبان ایمان و در سایه دین به سراغ انسان می‌آید؛ نه اینکه از آغاز او را به گناه فرمان دهد. او ابتدا (نفس مسوّله) را، که خوب را بد و بد را خوب می‌نمایاند، استخدام می‌کند. پس از آنکه نفس مسوّله به خدمت او درآمد، اندک‌ندک (نفس اماره) را برای فرمان دادن به کار می‌گمارد، از این‏رو آنگاه که انسان تبهکار به گناه عادت کرد با علم و یقین به بیّن‏الغی و معصیت بودن کاری، آن را به آسانی انجام می‌دهد: (و أمّا من بخل و استغنی  و کذّب بالحسنی  فسنیسّره للعسری).
شیطان برای شکار سالکِ صالح، او را به کارهای واجب مهمّ وامی‌دارد تا از کار اهمّ بازبماند و کسانی را که از واجب اهمّ به واجب مهم سقوط کردند به مستحبات سرگرم می‌کند تا از واجب مهم بمانند. آنگاه آنان را که بر اثر پرداختن به مستحبات از واجبهای مهم بازمانده‌اند به مباحات مبتلا می‌کند تا از مستحبات بیفتند و سرانجام برای اینکه وی به دام حرام بیفتد او را به مشتبهات و نیز به مکروهات دعوت می‌کند. مکروهات، قرقگاه محرمات است. راز نهی تنزیهی و تحذیر از ارتکاب مکروهات نیز همین است که اگر کسی به مشتبهات و مکروهات تن داد به محرمات نزدیک شده به دام آنها می‌افتد. رسول اکرم‏(صلّی الله علیه وآله وسلّم) فرمود: «دع ما یریبک إلی ما لایریبک».
در همه مراحل یاد شده، اهل ذکر با بینش قلبی خود، شیطان و شیطنتِ او را شناخته و درمی‌یابند که آن خاطره، شیطانی است.[آیت الله جوادی آملی، تفسیر تسنیم، جلد 7 -  صفحه 537]

تخلق به فضائل، اثر محبت به امام زمان علیه السلام

آیت الله جوادی آملی در ثمرات انتظار امام زمان علیه السلام در اثر چهارم می فرمایند:

تخلق به فضائل نفسانی
آن که به راستی امام خویش را موجود می‏داند و او را مظهر (هُوَ بِکُلِّ شی‏ءٍ عَلیم) ، (هُوَ السَّمیعُ البَصیر) و (هُوَ عَلی کُلِّ شی‏ءٍ شَهید) می‏شناسد، هماره خویش را در محضر خلیفه الهی و امام معصوم خود می‏داند، همان‏گونه که حضور خدای والا را در مرتبه‏ای بالاتر ادراک می‏کند و آن‏گاه بر اساس آموزه‏های اساسی قرآن در محضر خدای سبحان و خلیفه او حیا پیشه می‏کند و از درون و برون، خود را در مشهد حق و امام خویش دیده، و از زشتی‏ها و معاصی دوری می‏کند و چنین انتظاری موجب تنزیه روح او شده، قلبش را نورانی می‏سازد.

[آیت الله جوادی آملی، کتاب امام مهدی (عج) موجود موعود -  صفحه 185]

رابطه تقوا و علم

تقوای عبد صالح سالک، علت فاعلی تعلیم خدا نیست، بلکه فقط علت قابلی آن است؛ یعنی صلاحیت سالک، زمینه‏ای مناسب برای دریافت فیض الهی است.

تسنیم، جلد 12صفحه 634

(مثالی ساده ای از خودم: سکوت در اتاق فقط زمینه ساز یادگیری بهتر مطالب درسی است. وقتی اتاق ساکت شد، حالا باید مشغول مطالعه گشت. نه اینکه فکر کنیم همین که اتاق ساکت شد علم هم می آید. تقوای الهی در قلب انسان، چنان آرامشی ایجاد می کند که مطالب علمی را بهتر یاد می گیرد، نه اینکه فکر کنیم به صرف نماز و زیارت و .... انسان عالم می شود. عالم شدن واقعا زحمت می خواهد و آدم شدن چقدر دشوارتر ....)