مقطع تحقق گزارش‏های علمی و گرایش‏های عملی

مقطع تحقق گزارش‏های علمی و گرایش‏های عملی

در این مقام، بحث این است که این شناخت‏های علمی و گرایش‏های عملی، در چه مقطعی در نفس انسان تحقق پیدا می‏کند؟ با توجه به این که درباره کیفیت خلقت نفس و چگونگی تعلق آن به بدن، سه نظریه وجود دارد، براساس هر نظریه‏ای باید پاسخ مناسب به سؤال داده شود.

افلاطونی‏ها می‏گویند: نفس انسانی «بما أنّه نفس» قبل از بدن وجود دارد، وقتی بدن آفریده شد، نفس به بدن تعلق می‏گیرد؛ در واقع آنچه حادث می‏شود، تعلق نفس به بدن است نه خود نفس. اینها باید بگویند: نفس در جهان خود فطریات را می‏دانست یا خیر؟ آیا بعد از تعلّق به بدن آن‏ها را می‏داند و بعد از گذشت زمان از تعلّق آن، از آنها بهره‏مند می‏شود یا خیر؟ البته طبق مبنای معروف افلاطون نفس به این اصول و مبادی فطری عالم بوده است.

ارسطو و پیروان او مانند فارابی و بوعلی، که می‏گویند: نفس با بدن خلق می‏شود، یعنی بدن وقتی به نصاب استعداد نفس‏یابی رسید خداوند نفسِ مجرد را خلق می‏کند و به عبارت دیگر: نفس با حدوث استعداد بدن حادث می‏شود. اینها نیز، باید پاسخ دهند که نفس از چه زمانی به این حقایق عالِم است؟ زیرا ظاهر قرآن این است که انسان دارای دو نوع علوم است.

نوع اول: علوم اکتسابی، علومی که حصولی‏اند و انسان در آغاز آنها را ندارد و سپس کسب می‏کند. چنان که می‏فرماید: (والله أخرجکم منْ بطون أُمّهاتکم لاتعْلمون شیئاً وجعل لکم السّمع والأبصار والأفئدة لعلّکم تشکرون)[1] وقتی قدم به عرصه دنیا نهادید چیزی نمی‏دانستید خدا برای شما مجاری ادراکی گوش، چشم و دل قرار داد، تا علوم حصولی را به دست آورید و شکرگزار او باشید. علومی که از این راه حاصل می‏شود علوم مهمان هستند که انسان در آغاز آفرینش خود نداشت و

 

 

[1] ـ سوره نحل، آیه 78. فطرت در قرآنصفحه 203

 

بعداً تحصیل کرد.

نوع دوم: علومی که همراه با آفرینش انسان وجود دارد و از آن گزارش‏های علمی یا گرایشهای عملی تهیه می‏کند. چنان که می‏فرماید: (فأقِمْ وجْهک للدّین حنیفاً فطرة الله الّتی فطر النّاس علیها لاتبْدیل لخلْق الله) خدا انسان را با فطرت الهی آفرید فطرتی که تبدیل‏بردار نیست. براساس فطرتْ شهودهای علمی دارد که از آنها گزارش‏های علمی تهیه می‏شود. و نیز می‏فرماید: (ونفسٍ وما سوّاها فألْهمها فجورها وتقْواها) انسان به تقوا گرایش و از فجور گریزان است.

محل بحث نوع دوم از علوم است که باید بررسی کرد جایگاه آن کجاست و چه زمانی انسان به آنها آگاه بوده و یا مطلع می‏شود؟

نظریه سوم، نظریه صدرالمتألّهین است که می‏گوید: نفس جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقا است. این نظریه براساس حرکت جوهریه تبیین می‏شود. یعنی نفس وقتی از مرحله جمادی درآمد و به مرحله گیاهی رسید و از مرحله گیاهی گذشت و به مرحله حیوانی رسید، براساس حکمت متعالیه، سهمی از تجرّد دارد؛ البته نه تجرّد انسانی و عقلی و کامل، بلکه تجرّد خیالی و وهمی و حیوانی. گرچه در آن مرحله، انسان بالقوه است، ولی ادراک دارد و اولین چیزی که نفس در آن مرحله می‏فهمد و به آن گرایش پیدا می‏کند، همان واقعیت مطلقه است. همانطور که اگر در این مرحله به مقام انسانیت برسد. فطرت او بالفعل می‏شود، اگر چه ضعیف است.

برای تقریب به ذهن، کودک وقتی به دنیا می‏آید چشمش کاملاً باز نیست، ولی اولین چیزی که می‏بیند نور است و در پرتو نور، اشیا و اشخاص اطراف خود را می‏بیند، در صحنه فطرت هم چنین است. اولین چیزی که انسان مشاهده می‏کند، واقعیت مطلقه است و از آن واقعیت مطلقه در حد ضعیف، بود و نبود را انتزاع می‏کند که جمع نقیضین محال است، هر چه بالاتر بیاید اولاً: انسانیت او از قوه به فعلیت می‏رسد و ثانیاً: شهود او هم از قوه به فعلیت می‏آید و ثالثاً: گزارش‏های

فطرت در قرآن صفحه 204

علمی او از بود و نبود و گرایش‏های عملی او از باید و نباید نیز از قوّه به فعلیت می‏آید.

معنای «جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقا» نفس این نیست که کودک در طلیعه تولد، دارای فطرت نیست، بلکه در طلیعه آفرینش خود، فطرت را دارد اما ضعیف؛ زیرا در آن طلیعه احساس دارد و از تجرد ضعیفی برخوردار است؛ البته در آن مرحله که حیات گیاهی دارد، احساس گیاهی دارد و لذا منقبض یا منبسط می‏شود و اگر رشد کرد و در حد حیوانی قرار گرفت، احساس حیوانی دارد.

در حکمت متعالیه ثابت شده که احساس هم مجرد است گرچه کارهای فیزیکی که مقدمات احساس است مادی و زمینه‏ساز علم است، اما خود احساس مجرّد است و هر چه تکامل پیدا کند، ادراک آن تقویت می‏شود و با تقویت ادراک شهود آن واقعیت کامل می‏گردد.

فرق نظریه افلاطون و ارسطو با نظریه ملاصدرا در آن است که اولاً نفس چه بر مبنای افلاطون، که قبل از ابدان خلق شده، و چه بر مبنای ارسطو، که همزمان، با بدن خلق می‏شود، در آغاز مجرد عقلی است و تفاوت در کیفیات نفسانیه و بیرونی است و در خود نفس کمترین تغییری ایجاد نمی‏شود؛ زیرا جوهرْ متحول نمی‏شود. اما بر مبنای حکمت متعالیه این چنین نیست که جوهر نفس متحول نشود و فقط کیفیات نفسانیه بر نفس عارض شده باشد، بلکه علم نحوه وجود است که با تحول وجودی نفس و حرکت جوهری آن هماهنگ است.

بعضی بزرگان در نقد مبنای افلاطونی‏ها و ارسطویی‏ها می‏گوید: بر مبنای شما روحِ یک حکیم متألّه با روح یک کودک در گوهر ذات هیچ فرقی ندارد، بلکه تفاوت آنها در کیفیات نفسانیه است؛ زیرا شما اولاً: علم را کیفیت نفسانیه می‏دانید. ثانیاً: به اتحاد عاقل به معقول قایل نیستید. ثالثاً: حرکت جوهری را قبول ندارید. رابعاً: حدوث را به تعلق منسوب می‏دانید نه اصل وجود نفس و بدن نزد آنها از مبادی قابلیه است که وقتی به نصاب معین خود رسید، نفس به عنوان موجود

فطرت در قرآن صفحه 205

مجرد عقلی به بدن تعلق می‏گیرد تا مدبّر بدن باشد[1].

اما بر مبنای حکمت متعالیه، بدن انسان در ادوار گذشته صورت جمادیّه داشته، سپس صورت نباتیه پیدا کرد، و چون در محدوده رحم قرار می‏گیرد، به صورت حیوانیه درمی‏آید و سپس به مرحله انسانیت می‏رسد و در آغاز انسانیت تجرّد او ضعیف است، به تدریج با حرکت جوهریه شدت پیدا می‏کند و به تجرد تام عقلی می‏رسد.

به عبارت دیگر: گوهر ذات انسانی به وسیله حرکت جوهری هر مرحله‏ای را که پشت‏سر می‏گذارد، کمالات علمی و عملی آن مرحله را نیز پشت‏سر می‏گذارد، ابتدا در حد استعداد احساسی است، آنگاه حساس‏بالفعل می‏شود، بعداً متخیّل‏بالفعل می‏شود، سپس متوهم‏بالفعل می‏گردد، بعد عاقل‏بالفعل می‏شود. در گرایش عملی به سمت عدالت نیز، ابتدا سعی می‏کند به سمت فضیلت گرایش داشته باشد، آنگاه این فضیلت برای او حال است، سپس ملکه می‏شود و با ملکه شدن عدالت، این شخص عادل می‏گردد، و گاهی به مقام بالاتر می‏رسد و معصوم می‏شود.

همانطور که نفس جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقاء است، فطرت او نیز جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقاء است و ممکن است علم هم همین طور باشد، گرچه علم در قوس نزول مجرّد است و در نشئه تجرد حرکتی ندارد، ولی تبیین این مطلب از محل بحث کنونی بیرون است. مولوی می‏گوید:

از جمادی مُردم و نامی شدم  وز نما مردم ز حیوان سر زدم

مردم از حیوانی و آدم شدم  پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم

حملة دیگر بمیرم از بشر  تا بر آرم از ملایک بال و پر[2]

 

[1] ـ غوصی در بحر معرفت، ص 108.

[2] ـ مثنوی معنوی، دفتر سوم، ابیات شماره 3903 ـ 3901.

فطرت در قرآن صفحه 206

 

معنای شعر این نیست که خاک، گیاه شده باشد و گیاه را حیوان بخورد، سپس انسان گوشت حیوان را بخورد؛ زیرا حیوانْ هرگز گیاه را و انسان هیچ‏گاه حیوان را نمی‏خورد. آنها تا وقتی که نبات و حیوان هستند، غذای هیچ موجودی واقع نمی‏شوند، بلکه وقتی گیاه قطع شد و جامد گردید و حیوان ذبح شد و به صورت جماد درآمد، طعمه انسان واقع می‏شود. پس معنای آن شعر این است که انسان در ادواری که حرکت می‏کند، وقتی نطفه است به صورت جماد است البته براساس تصور پیشینیان ولی امروز می‏گویند: در نطفه ذرات ریز فراوان حیوانی وجود داردوقتی در رحم قرار گرفت رشد می‏کند و به صورت عَلَقه و مُضْغه می‏شود، وقتی به مرحله احساس رسید، حیات او حیوانی می‏گردد و سپس با حرکت جوهری به مرحله انسانی می‏رسد وقتی به مرحله انسانی رسید، سیر جوهری می‏کند و ملاقی حق می‏شود و با جمال الهی ملاقات می‏کند (إنّک کادحٌ إلی ربّک کدحاً فملاقیه)[1].

نشانه‏اش آن است که ما اگر انسان را لابشرط اخذ کنیم نه بشرطلا بر انسان، هم جسمْ صدق می‏کند، گرچه جماد نیست، هم نامی صدق می‏کند، گرچه نبات نیست و هم حیوان صدق می‏کند گرچه فرس و... نیست و هم انسان صادق است و با رسیدن به مقام انسانیت رشد می‏کند و به عالم تجرد می‏رسد، و ممکن است مفهوم مَلَک نیز بر او صدق کند. سیر تجرّدی انسان به این ترتیب است که اول تجرد برزخی و سپس تجرد عقلی پیدا می‏کند.

بار دیگر از ملک قربان شوم آنچه اندر وهم ناید آن شوم

وز ملک هم بایدم جشن ز جو  کل شیءٍ‌ها لک إلاّ وجْهه

در وجود تو شوم من منعدم  چون محبّم، حُبّ، یُمی و یُصمّ

 

[1] ـ سوره انشقاق، آیه 6.

فطرت در قرآن صفحه 207

 

براساس دیدگاه افلاطون و ارسطو، نفس از اولْ موجود مجرد عقلی است که به بدن نوزاد تعلق می‏گیرد و هر کمال علمی و عملی نسبت به او به صورت کیفیات نفسانیه از محدوده ذات وی خارج است. آنها نه تحوّل ذاتی و حرکت جوهری را قبول داشتند و نه اتحاد عالم و علم و عامل و عمل را می‏پذیرفتند. اما بنابر حکمت‏متعالیه انسان در طلیعه پیدایش، موجود مادی است و به تدریج به سوی تجرّد سیر می‏کند و هر کمالی را که دارد، در درون خود دارد و نحوه وجود علم با تحول وجودی انسان هماهنگ است و لذا انسان همین که در سیر جوهری خود به دالان ورودی انسانیت رسید، همان جا فطرت است گرچه این فطرت در طلیعه امر ضعیف است اما به تدریج رشد می‏کند تا به تجرّد عقلی برسد. ولی به هر حال انسان آن فطرت را دارد.

آیات قرآن در مسئله نفس و روح دو گروه است:

1 ـ آیاتی که با نظریه افلاطون و ارسطو سازگار است، مانند: (فإذا سوّیته ونفخت فیه من روحی)[1] ظاهر آیه این است که روح پس از نصاب استعداد بدن، به آن تعلق می‏گیرد.

2 ـ آیاتی که با نظریه حکمت متعالیه مناسب است، مانند: (ولقد خلقْنا الإنسان من سلالةٍ من طین ثمّ جعلناه نطفةً فی قرارٍ مکین ثمّ خلقْنا النّطفة علقةً فخلقنا العلقة مُضغةً فخلقنا المُضْغة عظاماً فکسوْنا العظام لحماً ثمّ أنشأناه خلقاً آخر)[2]. از این آیه استفاده می‏شود که همان موجود متطور و متحول را چیز دیگر قرار دادیم، نه این که چیزی دیگر به آن دادیم. این معنا با حرکت جوهریه و جسمانیةالحدوث بودن روح سازگار است.

بر این اساس، جواب گروه اول در تبیین فطرت آن است که روحی که آینده آن

 

 

[1] ـ سوره حجر، آیه 29.

[2] ـ سوره مؤمنون، آیات 14 ـ 12.

فطرت در قرآن صفحه 208

 

تجرد تام است با نفخ و تحریک الهی ایجاد می‏شود و چون متحرک، محرّک می‏طلبد، محرّک، آن را به سمت کمال حرکت می‏دهد، نه‏این که خود متحرک ذاتاً حرکت کرده و به مقصد برسد، بلکه محرّک، حرکت را که کمال اول است به متحرک می‏دهد، تا به تدریج رشد کرده و به کمال شایسته خود برسد.[آیت الله جوادی آملی، فطرت در قرآن -  صفحه 207]